فتوای تحریم تنباکو؛ شروع مقابله ی ایران و استکبار جهانی

درک و دریافت صحیح از مقابله ی ایران و استکبار جهانی، نیازمند یک جست و جوی ساده در تاریخ معاصر است. برای این مقصود ابتدا به سراغ شناخت پرچم دار اسلام و مرجع برجسته عالم اسلام میرویم . یعنی آیت الله میرزای شیرازی :

آیت الله سید محمدحسن حسینی شیرازی مشهور به میرزای شیرازی ، متولد ۱۱۹۴ و درگذشته ی ۱۲۷۳ بود.

ایشان شاگردِ خاتم الفقهاء و المجتهدین، شیخ مرتضی انصاری بود و از سال ۱۲۴۳ تا حدود سی سال مرجع اول جهان تشیّع بوده اند.

علامه سید حسن صدر که خود یکی از مجتهدین بزرگ کاظمین و از شاگردان بزرگ میرزا بوده‌است در کتاب خود «تکملة امل الآمل» دربارهٔ میرزا سید حسن شیرازی می‌نویسد:
«او مجدِّد احکام اسلامی بود و تدبیر و اندیشهٔ سیاسی او سیاستمداران را متحیر می‌کرد و علما و سلاطین در امور سیاسی به او رجوع می‌کردند.»

با مروری هرچند کلی و کوتاه بر واقعه ی تنباکو، صحت این ادعای سید حسن صدر مشخص میشود.

قرارداد انحصار خرید و فروش کالا (رژی)

در سال‌های دوره ناصری یک پنجم مردم ایران به کار خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو مشغول بودند و سالانه 435 تن، توتون و تنباکو به ترکیه، هند، افغانستان صادر می‌شد. از طرفی ناصرالدین شاه قاجار که به تازگی با پیشرفت های صنعتی اروپا آشنا شده بود، طی سفر های متعدد به اروپا، هزینه های غیر قابل جبرانی را به کشور تحمیل میکرد. طوری که خزانه قادر به تامین هزینه های سفر بعدی شاه به اروپا نبود.

در این شرایط، انگلیسی ها پیشنهاد کردند که قراردادی بین ایران و بریتانیا منعقد شود به نام عهدنامه رژی. به این ترتیب، امتیاز تجارت توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال به تالبوت (نماینده انگلیس) اعطا شد.

این عهدنامه که به امضای شاه رسید، دارای پانزده فصل بود که حکایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بی‌اعتنایی به منافع ملت ایران داشت. مطابق با این قرارداد، انگلیس متعهد می‌گردید که در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ ۱۵ هزار پوند استرلینگ به همراه یک چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد. به موجب این امتیاز، رژی صاحب حق انحصاری تجارت تنباکوی ایران و حتی نظارت بر زراعت آن شناخته می‌شد.

در متن قرارداد آمده بود:
«اجازه‌نامه‌ای برای فروش و معامله و غیره توتون و تنباکو و سیگار… حق خالص صاحبان این امتیاز است و اَحَدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند.»

تاجران ایرانی باید شغل دیگری پیدا کنند

روزنامه‌ اختر که در استانبول منتشر می‌شد، نگرانی عمومی بازرگانان ایران از عهدنامه فروش انحصاری تنباکو را چنین بیان کرد:

واضح است که صاحب امتیاز، کار را با سرمایه اندک شروع خواهد کرد و تنباکو را از زارعان خریده به قیمت بالاتر به تجار و صاحبان کارگاه خواهد فروخت و تمام منافع به جیب انگلیسی‌ها خواهد رفت. از آنجا که تجار ایرانی حق صدور تنباکو خارجی را ندارند، آنهایی که در سابق به این تجارت مشغول بودند، حالا ناگزیر از کسب خود دست کشیده و کار دیگری برای خود پیدا کنند. صاحب امتیاز توجهی ندارد که چه تعداد از تجار که در سابق به این کسب مشغول بودند، بیکار و برای یافتن شغل های دیگر دچار خسران خواهند شد.

پذیرش ذلت در حکم محاربه با امام زمان است

خبرِ فاجعه ی قراردادِ انحصار تنباکو که به میرزای شیرازی رسید، میرزا تلگرافی به ناصرالدین شاه مخابره کرد…

آیت الله شیرازی در تلگراف خود به شاه نوشت: نظر به تواصل اخبار به وقوع وقایعی چند که توانی از عرض مفاسد آن‌ها خلاف رعایت حقوق دین و دولت است، عرض می‌دارد که اجازه مداخله اتباع خارجه در امور مملکت و مخالطه توده آن‌ها با مسلمین و اجرای عمل بانک، تنباکو و راه‌آهن و غیره از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهی و موهن استقلال دولت و مخل نظام مملکت و موجب پریشانی عموم رعیت است.

تلگراف میرزای شیرازی به شاه رسانده شد اما به جز تنی چند از درباریان و امین‌السلطان، فرد خاصی دیگر از مضمون نامه آگاه نشد.

به دلیلِ کارساز نشدن نامه به شاه، میرزای شیرازی به این نتیجه رسید که به وسیله دیپلماسی نمی‌توان این قرارداد را لغو کرد.

در چنین شرایطی، آیت الله میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد و نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباکو و توتون -بأیّ نحوِِ کان- در حکم محاربه با امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه است. الاحقر ــ محمدحسن الحسینی».

این فتوا که در تاریخ ۲۵ دی ۱۲۷۰ هجری شمسی صادر شد و منجر به تحریم زورگویی های انگلیس شد، پیامی بود برای استکبار:
پیامی که به انگلیسی ها میگفت: اسلام ناب محمدی نخواهد گذاشت که شما بر سرزمین مسلمانان مسلط شوید. چرا که در اسلام، پذیرش ذلت در حکم محاربه با امام زمان است. اما این فتوا پیام دیگری هم داشت. پیامی برای مردم ایران اسلامی و مسلمانان جهان:
با اتحاد تحت پرچم مرجع و فقیهی عادل میتوان در مقابل زورگویی های مستکبرین ایستاد و پیروز شد.