مبارزه با روحانیون و علمای اسلام در ایران از کی شروع شد؟
برای پاسخ به این سؤال که مبارزه با روحانیون و علمای اسلام در ایران از چه زمانی آغاز شد، باید به بررسی وقایع مهم تاریخ معاصر ایران بپردازیم. این مبارزه در حقیقت روندی طولانی‌مدت و چندوجهی داشته که تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی شکل گرفته است. در این مقاله، به مرور وقایع مهم تاریخی و تأثیر آن‌ها بر جایگاه روحانیت می‌پردازیم.
قسمت اول: پیش‌زمینه‌های تاریخی
آیت‌الله سید محمدحسن حسینی شیرازی (میرزای شیرازی)
آیت‌الله سید محمدحسن حسینی شیرازی، مشهور به میرزای شیرازی، یکی از بزرگ‌ترین علمای تاریخ تشیع بود. او در سال ۱۱۹۴ هجری قمری متولد شد و در سال ۱۲۷۳ درگذشت. از سال ۱۲۴۳ تا حدود سی سال، مرجع اول جهان تشیع بود و شاگرد شیخ مرتضی انصاری، خاتم الفقهاء و المجتهدین، به شمار می‌رفت. علامه سید حسن صدر، یکی از شاگردان برجسته وی، در مورد او می‌نویسد: “او مجدِّد احکام اسلامی بود و تدبیر و اندیشه سیاسی او سیاستمداران را متحیر می‌کرد و علما و سلاطین در امور سیاسی به او رجوع می‌کردند.”
قرارداد انحصار خرید و فروش کالا (رژی)
در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار، یک پنجم مردم ایران به کار خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو مشغول بودند. سالانه ۴۳۵ تن توتون و تنباکو به ترکیه، هند و افغانستان صادر می‌شد. با این حال، هزینه‌های سنگین سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا، خزانه کشور را تخلیه کرده بود. در این شرایط، انگلیسی‌ها پیشنهاد انعقاد قراردادی به نام “عهدنامه رژی” را دادند.
به موجب این قرارداد، امتیاز تجارت توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال به یک شرکت انگلیسی اعطا شد. بر اساس این قرارداد، انگلیسی‌ها سالانه مبلغ ۱۵ هزار پوند استرلینگ و یک چهارم سود خالص تجارت را به شاه پرداخت می‌کردند، اما در عمل تمامی منافع به جیب انگلیسی‌ها می‌رفت.
فتوای تحریم تنباکو
زمانی که خبر این قرارداد به میرزای شیرازی رسید، او در ابتدا تلاش کرد با ارسال تلگراف به ناصرالدین شاه از اجرای آن جلوگیری کند. اما پس از ناکامی در این مسیر، فتوا داد که: “بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباکو و توتون -بأیّ نحوِِ کان- در حکم محاربه با امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه است. الاحقر ــ محمدحسن الحسینی.”
این فتوا به سرعت در سراسر ایران منتشر شد و موجب تحریم کامل تنباکو از سوی مردم شد. حتی زنان در حرمسراهای ناصرالدین شاه نیز قلیان‌های خود را شکستند. این اقدام باعث شد قرارداد لغو شود و نفوذ انگلیس بر تجارت ایران کاهش یابد.
۱۳ تیرماه ۱۲۸۸: تبعید محمدعلی شاه و آغاز سلطنت احمدشاه
پس از تبعید محمدعلی شاه قاجار، احمدشاه در سن ۱۱ سالگی به پادشاهی رسید. اما به دلیل عدم بلوغ، عضدالملک عهده‌دار سرپرستی او شد. این دوره‌ی حساس، نقطه آغاز تحولات عمده‌ای بود که ساختار سیاسی و اجتماعی ایران را تحت تأثیر قرار داد.
آذرماه ۱۲۹۳: آغاز جنگ جهانی اول
همزمان با رسیدن احمدشاه به سن بلوغ و آغاز رسمی پادشاهی او، جنگ جهانی اول آغاز شد. با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشور از سوی روسیه، عثمانی و انگلستان مورد تهاجم و اشغال قرار گرفت. این وضعیت آشفته، زمینه‌ساز تشکیل گروه‌های مقاومت مردمی در سراسر ایران شد.
۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷: تشکیل گروه‌های مقاومت
در واکنش به اشغال خاک ایران، گروه‌های مقاومت مردمی شکل گرفتند. شخصیت‌هایی نظیر میرزا کوچک خان جنگلی و رئیس علی دلواری در تاریخ مقاومت ایران ماندگار شدند. همچنین عشایری از جمله بختیاری‌ها، کرمانشاهی‌ها و ایلامی‌ها نقش مهمی در مبارزه با بیگانگان داشتند. در تبریز نیز نهضت شیخ محمد خیابانی آغاز شد که البته با سرکوب شدید مواجه گردید.
قحطی و مرگ میلیون‌ها ایرانی
یکی از تلخ‌ترین نتایج اشغال ایران توسط نیروهای خارجی، قحطی بزرگ بود. انگلیسی‌ها با مصادره انبارهای گندم و تحمیل فشار اقتصادی، فاجعه‌ای به بار آوردند که منجر به مرگ حدود ۹ میلیون ایرانی بر اثر گرسنگی و بیماری شد. این حادثه از تلخ‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران است.
قسمت دوم: قرارداد ۱۹۱۹ و نقش علمای اسلام
۱۸ مرداد ۱۲۹۸: قرارداد ۱۹۱۹
پس از پایان جنگ جهانی اول، انگلستان همچنان به دنبال سلطه بر ایران بود. در همین راستا، قراردادی با وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر وقت احمدشاه، منعقد شد که شامل مواردی چون تسلط انگلیس بر ارتش و اقتصاد ایران بود. این قرارداد موجی از اعتراضات مردمی و مخالفت علما را به همراه داشت.
شکست قرارداد به رهبری علمای اسلام
علمای برجسته‌ای همچون شهید سیدحسن مدرس، آیت‌الله میرزاحسن انگجی، شیخ عبدالکریم حائری، آیت‌الله محمدکاظم طباطبایی یزدی و حاج آقا جمال اصفهانی در نقاط مختلف کشور مردم را به اعتراض فراخواندند. این تلاش‌ها سرانجام به شکست قرارداد ۱۹۱۹ انجامید.
قسمت سوم: کودتای ۱۲۹۹ و ظهور رضاخان
کودتای ۱۲۹۹ و قدرت‌گیری رضاخان
با کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹، رضاخان وارد عرصه قدرت شد. او که ابتدا به عنوان فرمانده نظامی شناخته می‌شد، با حمایت انگلستان به تدریج موقعیت خود را تثبیت کرد و در سال ۱۳۰۴ رسماً به عنوان رضا شاه پهلوی تاج‌گذاری کرد.
سیاست‌های ضددینی رضا شاه
رضا شاه در راستای پروژه مدرن‌سازی ایران، اقداماتی انجام داد که با مخالفت جدی روحانیون و جامعه مذهبی مواجه شد. این اقدامات شامل:
- کشف حجاب اجباری و سرکوب زنان محجبه
- محدودیت فعالیت حوزه‌های علمیه
- کنترل و تضعیف مساجد و مدارس دینی
علما در این دوره تلاش کردند با استفاده از ابزارهای فرهنگی و معنوی، به مقابله با این سیاست‌ها بپردازند.
قسمت چهارم: مقاومت در برابر پهلوی دوم
سرکوب مذهبی در دوره محمدرضا شاه
پس از تبعید رضا شاه و به قدرت رسیدن محمدرضا شاه، سیاست‌های ضد روحانیت ادامه یافت. محمدرضا شاه با اجرای طرح‌هایی چون اصلاحات ارضی و انقلاب سفید، نفوذ دین و روحانیت را در جامعه هدف قرار داد.
نهضت فدائیان اسلام
در این دوران، گروه فدائیان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی شکل گرفت. این گروه با تأکید بر احیای ارزش‌های اسلامی و مبارزه با استبداد، توانست الهام‌بخش مردم و جامعه مذهبی باشد. شهادت نواب صفوی توسط رژیم پهلوی، نشان‌دهنده شدت برخورد حکومت با نیروهای مذهبی بود.
قسمت پنجم: اوج مبارزات در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰
نقش امام خمینی (ره)
با آغاز دهه ۱۳۴۰، امام خمینی (ره) به عنوان رهبر معنوی مبارزات علیه رژیم پهلوی شناخته شد. اعتراض امام به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و مخالفت با کاپیتولاسیون، نقطه عطفی در مبارزات بود. سخنان و بیانیه‌های امام، مردم را به صحنه کشاند و پایه‌های انقلاب اسلامی را شکل داد.
قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲
ادامه دارد…
