سردار حاج شیخ نوری را ، در ظاهر امور جستن ، به همان اندازه سطحی است که اگر جریان تاریخ قرن اخیر ایران را به صورت ظاهرش بسنجیم. از این صورت سازی ها نباید گول خورد. در این قرن سیاست انگلیس عامل مؤثر و حتی اساسی جریان محسوب می شود و بی ملاحظه آن هرگونه قضاوت تاریخی بی قدر و قیمت می باشد.
شکست تنباکو برای انگلیس یک شکست حقیقی بود. از سنخ آن شکست هائی که خودشان، به صلاح سیاست، برای خودشان می سازند نبوده.
ترتیب اینگونه شکست های مصنوعی وقتی در بساط سیاست انگلیس ها وارد شد که شناخته شدند و منفور.
همه پس از جنگ اول و به ویژه پس از جنگ دوم ، آنهم میان ملت هائی ، شکست هائی قلابی که ما همه به چشم خود نمونه های زیبائی از آن را دیده ایم. شکست تنباکو برای انگلیس یک شکست حقیقی بود. یک شکست حقیقی از اسلام بود. آن روز انگلیس ها طعم تلخ وحدت اسلامی را در ایران چیشدند و از همان روز شاید هم پیشتر، در هم شکستن این وحدت یکی از اصول اساسی سیاست ایشان گردید.
ضمناً در ایران یک هستة انقلابی در حال تکون بود، هسته انقلاب مشروطه. این هسته کّماََ در برابر تودة بزرگ ملت ایران تقریباً هیچ ولی کیفاً محکم بود که انقلاب مشروطه در حقیقت ضد قجر و مانند همه انقلابات عصر جدید ضد آخوند بود.
سود انگلیس ها از هر لحاظی، از لحاظ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فتنی در قرار رژیم دموکراسی بود. هسته را نیرو بخشیدند. یکی از فایدات اجتماعی فتنی مشروطه عجالتاً در هم شکستن طبقه روحانی و با شکستن این قالب اسلام، تضعیف خود اسلام است. باشد که بعدها به مرور به ذات خود دموکراسی و فوت و فن ها و دوز و کلک های دیگری دین را از جانش انداخته و در مشت گیرند. مشروطه مشروعه با اثراتش درست همانی بود که انگلیس ها آن روز دشمن می داشتند و دموکراسی درست همانی که دوست.
تهران فتح شد. فتح تهران بی قربانی صفا نداشت که بهتر از شاگرد اول فاتح تنباکو، که بهتر از مخترع و علمدار مشروطه مشروعه؟!
به عنوان فاتحه و افتتاح شکستن بست بزرگ به شیوه همیشگی، سیاست خود به دست خود مسلمان ها، به دست یک عمامه سفید شیخ نوری را محکوم به اعدام، به دست یک ایرانی یا شبه ایرانی او را خفه و پس از اجرا به دست یک عمامه سیاه حکم را به امضای رئیس الوزرای از همه جا بی خبر وقت موشح نمودند.
مبارک! حاج شیخ فضل الله شهید شد. ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء، اینست سجع مهر او .
فضل الله به تمام معنای اسلامی کلمه، یک شهید است.
مردم هم این حقیقت را فهمیدند. صدها بار به گوش خودم که بعداً به دنیا آمده ام از زبان همین مردم شنیده ام که «شیخ شهید».
به اندازه ای «شیخ شهید» شنیدم که وقتی به مدرسه رفتم و سر کلاس از «شهید ثانی» صحبتی شد خیال می کردم مقصود حاج شیخ فضل الله می باشد.
اثر شهادت شیخ نوری در تضعیف روحیه اسلامی خیلی پیش از آنست که تا امروز پنداشته اند.
انگلیس ها کمتر اشتباه می کنند. شهادت شیخ نوری به همان اندازه در تضعیف روحیه اسلامی اثر کرد که سلطنت میرزای شیرازی در تقویت آن روحیه مؤثر افتاد.
همانند آن مرد مرشدی که در مسجد شاه معرکه گرفته بود و پس از پانزده سال گریه می کرد و می گفت همان روز امام زمان ما را نفرین کرد.
همانندانش را بسیار دیده ام. راستی آخرش درست معلوم نشد قرارداد رمضان 1323 قمری میان انگلیس ها و خوانین بختیاری از چه قرار و قماشی بوده است . با حاج شیخ فضل الله بعضی از دوستان او را توفیف کردند و خیال اعدامشان را داشته اند. معروف ترین ایشان حاج آقا علی اکبر بروجردی و آخوند آملی می باشند ولی به علت واکنش شدید قتل حاج شیخ و اقدامات بعضی منفذین از کشتن ایشان صرف نظر و به مازندران تبعیدشان نمودند .
گویا عضدالملک نایب السلطنة در استخلاص ایشان سهم بسزائی داشته است. هنگامی که حاج شیخ فضل الله را به دار می آویختند مخصوصاً حاج آقا علی اکبر را جلو ایوان نظمیه نگاه می دارند تا جان کندن صمیمی ترین دوستان خود در آب چشم خودش تماشا کند. او هم وقتی که طناب را بالا می کشند بیهوش می شود!
