متن کامل قرارداد رژی (۱۸۹۰ میلادی) | واگزاری امتیاز تنباکو توسط ناصرالدین‌شاه قاجار

قرارداد رژی، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی عصر قاجار و نقطه عطفی در شکل‌گیری جنبش‌های ضداستعماری در ایران به‌شمار می‌آید. این قرارداد در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۳۰۷ قمری) میان دولت ایران به ریاست ناصرالدین‌شاه قاجار و نماینده دولت بریتانیا، ماژور جرالد تالبوت (Major Gerald Talbot)، منعقد شد.

بر اساس مفاد این امتیازنامه، حق انحصاری خرید، فروش، و صادرات توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال به یک شرکت انگلیسی واگذار گردید که بعدها به نام The Imperial Tobacco Corporation of Persia یا همان «شرکت رژی» شناخته شد. در مقابل، دولت ایران سالانه مبلغی ثابت به ارزش ۱۵٬۰۰۰ لیره استرلینگ و ربعی از منافع خالص شرکت را دریافت می‌کرد.

این قرارداد، در ظاهر با هدف سامان‌دهی تجارت توتون و تنباکو بسته شد، اما در عمل به معنی واگذاری کنترل اقتصادی و بازرگانی بخش بزرگی از کشاورزی ایران به بیگانگان بود. واکنش گسترده مردم، روحانیت و بازار علیه این امتیاز، به صدور فتوای تاریخی میرزای شیرازی در تحریم استعمال تنباکو انجامید — فتوایی که به سرعت در سراسر کشور اجرا شد و عملاً قرارداد را از کار انداخت. در نهایت، ناصرالدین‌شاه مجبور به لغو امتیاز و پرداخت غرامت سنگینی به طرف انگلیسی گردید.

متن پیشِ‌رو نسخهٔ کامل و معتبرِ فارسی و انگلیسیِ قرارداد رژی است که از اسناد رسمی وزارت امور خارجه بریتانیا و منابع تاریخی معتبر مانند FO 60/547 و The Persian Tobacco Régie Concession (1890) استخراج شده است. برای مقایسه و استفاده پژوهشی، ترجمه فارسی تاریخی این سند نیز در دسترس پژوهشگران قرار دارد.

صورت فرمان تنباکو و توتون (مینوبل) خرید و فروش و ساختن در داخل و خارج گل توتون و تنباکوئی که در ممالک محروسه حل آورده می‌شود تا انقضای مدت ۵۰ سال از تاریخ امضای این انحصارنامه به ماژور تابت (تالبوت) و شرکا خودشان مشروط به شرایط ذیل مرحمت و واگذار فرمودیم.

فصول اول_ صاحبان این امتیازنامه همه ساله مبلغ ۱۵ هزار لیرای انگلیسی به خزانه عاصره اعلی کارسازی خواهند نمود اعم از اینکه از کار نفت ببرند یا ضرر، این پول هر ساله در ۵ ماه از سال گذشته پرداخت می‌شود.

فصل دوم_ فقط محض تعیین از توتون و تنباکوئی که در ممالک محروسه به عمل آورده می‌شود صاحبان این امتیاز بت از زراعی که می‌خواهند این امتیاز را بکنند نگاه خواهند داشت و دولت علیه به حکام محلیه حکم اکیده خواهد فرمود که زارعین تنباکو و توتون را مجبور به دادن ثبت نمایند و اذن و اجازه نامچه از برای فروش و معامله توتون و تنباکو و سیگار و “سیگرت” وانفیه و غیره حق خالص صاحبان این امتیاز است. واحدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه نامجات مذکوره ندارد و نخواهد داشت اصناف توتون و تنباکو فروش که مشغول این حرفت اند در کسب و معاملات داخل خود برقرار خواهند بود مشروط به داشتن اجازه نامه‌ها که دارندگان امتیاز خواهند داد.

فصل سوم_بعد از وضع جمیع مخارج متعلق باین عمل و تقسیم چندین سرمایه خودشان (کذا)(۱) بین صاحبان این امتیاز ، یکربع منافع باقی مانده سال بسال تسلیم خزانه عاصره اعلی خواهند نمود. دولت ایران حق وارسی بدفاتر هر ساله آنها خواهد داشت .

فصل چهارم_ جمیع اسباب کارخانه و منظومات این کار که صاحبان امتیاز داخل ممالک محروسه می آورند از جمیع عوارضات گمرکی و غیره آزاد خواهند بود

فصل پنجم_ حمل و نقل توتون و تنباکو در ممالک محروصه بلاعجازه صاحبان این امتیاز ممنوع است. مگر اینکه مسافرین برای استعمال یومیه خودشان همراه داشته باشند.

فصل ششم_ صاحبان این امتیاز باید جمیع توتون و تنباکویی که در ممالک محروسه آورده می‌شود ابتیاع و در عوض آن نقد کارسازی نماید تا آن درجه که قابل استعمال باشد باید تمام تنباکو و غیره که فعلاً موجود است ابتیاع نمایند. قیمت که باید به عمل آورنده یا مالک داده شود دوستانه بین عمل آورنده یا مالک و صاحبان امتیاز قرار خواهد شد ولی در صورت عدم رضایت طرفین به حکمیت‌ “رضی” الطرفین رجوع خواهد شد و حکم حکم قطعی و مجزا خواهد شد

فصل هفتم_ دولت علیه متقبل می‌شود که به هیچ وجه بر مالیات و عوارضات و رسوم گمرک حالیه درباره توتون و تنباکو و سیگار و “سیگارت” و انفیه تا انقضای مدت ۵۰ سال از تاریخ امضای آن امتیازنامه نیفزایند همچنین دارنده امتیاز و شرکا او متعهدند که در تمام رسوماتی را که الفعل از تنباکو عائد دولت علیه ایران می‌شود کماکان عائد گردد.

فصل هشتم_ هر کس یا کسانی که بخواهند از این فصل گریزی اختیار نماید مورد سیاست و مجازات دولت خواهند شد و هر کس یا کسانی که در پیش آنها حقیقتاً تنباکو و توتون، و غیره به جهت فروش این معامله پیدا شود نیز به جریمه و سیاست سخت دولت گرفتار خواهد شد دولت علیه مایت و تقویت صریح هرچه تمام‌تر خود را در بارجه  عمال صاحبان این امتیاز “مرعی” خواهد نمود و صاحبان امتیاز نیز تعهد می‌نمایند که به هیچ وجه از حقوق خود موافق اصول این امتیازنامه تجاوز ننمایند.

فصل نهم_ صاحبان این امتیاز مختار خواهند بود که تمام حقوق و امتیازات و تعهدات و غیره خود را به هر کس یا کسانی که میل دارند منتقل نمایند ولی قبل از وقت باولیاء دولت اطلاع خواهند داد.

فصل دهم_ عمل آورنده یا مالک توتون و تنباکو هر وقت توتون یا تنباکوی خود را حاصل نمود باید خود نیز به نزدیک‌ترین وکلا صاحبان این امتیاز اطلاع بدهد که حاصل ایشان به چه مقدار است تا آنکه صاحبان این امتیازنامه بتوانند تعهدات مقرره فوق را در فصل ششم به موقع اجرا گذارند و آن را به زودی “ابتیاع” نمایند.

فصل یازدهم_ صاحبان امتیاز حق نخواهند داشت اراضی ابتیاع نمایند. مگر به اندازه لزوم اجرای این امتیازنامه چون “انمار” مورد لزوم

فصل دوازدهم_ زارعین بر طبق تفصیل مشروطات که از جانب صاحبان این امتیاز به همراهی دولت محقق می‌باشند به اندازه مخا… برای حاصل خودپیشگی به آنها داده می‌شود(۱).

فصل سیزدهم_ اگر از تاریخ امضا این امتیازنامه تا انقضا مدت یک سال کمپاینی اجرای آن تشکیل نشود و شروع به کار نشود این امتیازنامه از درجه اعتبار ساقط و باطل خواهد شد مگر آنکه جنگ یا  “امتثال” آن که مانع تشکیل کمپانی باشد واقع شود.

فصل چهاردهم_ در صورت وقوع اختلالات مابین دولت علیه و صاحبان امتیاز آن اختلاف رجوع به حکم “مرضی” و الطرفین خواهد شد و در صورت عدم الامکان رضایت در تعیین حکم اختلاف رجوع به حکمیت قطعی حکمی به تعیین یکی از نمایندگان دول اتازونی یا آلمان یا اطریش مقیم تهران خواهد شد.

فصل پانزدهم_ این امتیازنامه به دو نسخه مابین دولت علیه ایران و ماژور بابت(کذا(ماژورتالبت) به امضای اعلی حضرت همایون شاهنشاهی و ثبت وزارت امور خارجه مبادله شده مضمون فارسی آن اعتنا خواهد.

Text of the Tobacco Concession (Régie) — 1890

Grant of the Concession for the Sale, Purchase, and Export of Tobacco in Persia

We, Naser-ed-Din Shah, King of Persia, hereby grant to Major G. F. Talbot and his assigns the exclusive right and monopoly for the term of fifty years from the date hereof to buy, sell, and export the tobacco and tobacco products of Persia.

Article I
Major Talbot and his assigns shall pay annually to the Imperial Persian Treasury the sum of fifteen thousand pounds sterling (£15,000), whether profit be made or not. This sum shall be payable within five months of the expiration of each Persian year.

Article II
The concessionaires shall organize and control the trade in all tobacco produced in the dominions of Persia.
All cultivators of tobacco shall be required to register their crops with the agents of the Company, and no person shall be permitted to buy, sell, or deal in tobacco, cigars, cigarettes, snuff, or any other manufactured tobacco products without license from the Company.

Article III
After deducting all expenses and the interest of capital employed, one-fourth part (¼) of the net profits shall be paid yearly to the Imperial Persian Government. The Government shall have the right to inspect the Company’s books of account annually.

Article IV
All machinery, plant, and materials imported by the concessionaires for the purposes of the undertaking shall be exempt from customs duties and all other imposts.

Article V
The transport of tobacco within the dominions of Persia without license from the concessionaires is forbidden, except by travelers for their own personal use.

Article VI
The concessionaires are bound to purchase all tobacco produced in Persia which is of merchantable quality, and to pay for it in ready money at fair prices to be fixed by mutual agreement between the grower and the concessionaires.
In case of disagreement, the matter shall be referred to arbitration by a mutually chosen umpire whose decision shall be final.

Article VII
The Imperial Persian Government undertakes not to increase the present customs duties, taxes, or other imposts on tobacco, cigars, cigarettes, or snuff during the term of fifty years of this concession.
The concessionaires, on their part, agree to pay to the Imperial Government all duties and revenues now levied upon tobacco as heretofore.

Article VIII
Any person attempting to evade the provisions of this concession shall be liable to punishment by the Government, and the Imperial authorities shall afford full support and protection to the agents and officers of the concessionaires in the exercise of their lawful rights.

Article IX
The concessionaires shall have the right to transfer or assign this concession wholly or in part to any person or persons, after due notice to the Persian Government.

Article X
Tobacco cultivators shall be bound to notify the local agents of the concessionaires of the quantity of tobacco produced by them each year, to enable the Company to fulfil its obligations to purchase the same.

Article XI
The concessionaires shall not have the right to acquire lands except such as may be necessary for the purposes of the undertaking.

Article XII
If within one year from the date hereof the Company shall not have been formed and operations commenced, this concession shall become null and void, unless prevented by war or other unavoidable cause.

Article XIII
In case of dispute between the Persian Government and the concessionaires, such disputes shall be referred to arbitration by a mutually agreed arbitrator; failing agreement, to the arbitration of one of the diplomatic representatives of the United States, Germany, or Austria resident at Tehran, whose decision shall be final and binding.

Article XIV
This concession has been executed in duplicate in Persian and in English. In case of difference of interpretation, the Persian text shall prevail.

Given under our Royal hand and seal at the Court of Tehran this 28th day of Rajab, 1307 (March 20, 1890).
(Signed) Naser-ed-Din Shah Qajar
(Countersigned) Minister for Foreign Affairs of Persia
(Signed) Major G. F. Talbot